KUTSAL ÜÇLEME “HOLY TRINITY”- MASACCIO

Floransa’daki Santa Maria Novella Bazilikası’nın bir duvarına fresk olarak işlenmiş Masaccio’nun Kutsal Üçleme’si, figürlerinin doğallığı ve betimlediği sahnenin gerçekçiliği ile karşısına geçenlari hayranlık içinde bırakır. Dönemine göre birçok ilki içinde barındırması sebebiyle sanat tarihinde kendine sağlam bir yer edinmiş olan bu eseri bu denli özel kılan nedir?

Eser Hristiyanlık’ın kutsal üçlemesi (holy trinity) olan Tanrı, İsa ve Kutsal Ruh’u bir arada betimler. Eserin tam ortasında çarmıha gerilmiş İsa, huzur ve dinginlik içinde başını eğmiş, kaderini kabullenmiş biçimde betimlenmiştir. Yere sabitlenmiş olmasına rağmen çarmıhı ayakta tutanın aslında hemen arkada yer alan Tanrı olduğu görülür. İnsan suretinde (İncil’e göre aslında insan Tanrı’nın suretinde yaratılmıştır) betimlenmiş olan Tanrı, ak saçlı, sakallı, bilge görünümlü bir adam olarak yansıtılmıştır. İki yandan elleriyle çarmıhı kavradığı ve ayakta tuttuğu görülür. Giysininin eteğinden taşan sol ayağının görüntüsü Tanrı’nın çarmıhın hemen ardındaki platform üzerinde ayakta durduğu gösterir. Tanrı ve İsa’nın tam ortasında yer alan beyaz kumru, Kutsal Ruh’un simgesidir ve Kutsal Üçleme’yi tamamlayan öğedir. Tanrı ve İsa’nın başlarındaki haleler ve Kutsal Ruh’un başından çıkan ışık huzmeleri kutsallıklarını ve dünya dışı varlıklar oluşlarını vurgular.

Çarmıhın hemen altındaki basamakta iki figürün diz çöktüğü görülür. Soldaki mor örtüler içindeki kadın İsa’nın annesi Meryem, sağdaki kırmızılar içindeki genç adam ise İsa’nın ölmeden önce annesini emanet ettiği havarisi İncilci Yahya’dır (Evanjelist Yahya – St. John the Evangelist). Başlarında yine kutsal haleler taşıyan her iki figür de İsa’nın çarmıha gerilişi sırasında olay yerinde bulunmuş kişilerdir. Yahya dua etmekte, Meryem ise seyirciye dönmüş, bir eli ile çarmıha gerilişi işaret ederek seyirciyi Kutsal Üçlü’ye, inanca ve dolayısıyla kurtuluşa davet etmektedir.

Kutsal figürlerin bir alt basamağında dönemin giysileri içinde görülen kırmızılı adam ve mavili kadın eserin siparişçileridir. Kimlikleri kesin olarak bilinmeyen bu siparişçiler (muhtemelen Domenico Lenzi ve eşi) ile diğer Kutsal figürler aradaki basamakla birbirinden ayrılmıştır.

Masaccio’nun eserini bu denli önemli kılan özelliklerin başında eserdeki figürlerin Ortaçağ figürlerine göre son derece doğal biçimde betimlenmiş olması ve siparişçilerin görünümlerinin simgesel biçimde değil, tam tersine kişisel özelliklerini yansıtarak portreler olarak betimlenmiş oluşudur.

Bir diğer önemli özellik ise eserin betimlendiği ortamın gerçekçiliğidir. En dıştaki dört köşeli görünümlü yalancı kolonlar – yani duvar ayakları (pilaster) – Corinth tarzında sütun başlarına sahiptir. Bu yalancı kolonların üzerindeki kirişin altında bir kemer, Ion tipi kolon başlarına sahip iki kolonla yere bağlanır. Kemerden içeri doğru devam eden kaset döşemeli beşik tonoz silindirik biçimde geriye doğru devam eden bir tavan görünümü oluşturur ve en arkada bir başka kemer ve kolonlarla tamamlanır. Kolonlar, kemerler ve silindirik tavan arasında yer alan bu odanın içinde İsa’nın bedeninin yerleştirilmiş olduğu lahit görülür. Tanrı bu lahdin üzerinde konuşlanmış, çarmıh ise önüne yerleştirilmiştir.

Eserin en çarpıcı yanı, bu geriye doğru açılan oda görümüdür. Eserin karşısına geçen seyirciler bir anlığına kilisenin duvarında gerçekten oyulmuş bir boşluk olduğunu hissedebilirler. Masaccio’nun amacı da tam olarak budur: esere bakanları gördüklerinin gerçek olduğuna inandırmak ve bu mucizevi anı gerçekten yaşadıklarını hissettirmek. Bu 3 boyutlu gerçekliği yaratabilmek için Masaccio dönemin ünlü mimarı Brunelleschi’nin geliştirip mükemmelleştirdiği bir yöntemi kullanır: Çizgizel Perspektif (bknz. San Romano Savaşı “The Battle of San Romano” & Ormanda Av “Hunt in the Forest” – Uccello).

Brunelleschi’nin çeşitli deneyler sonucu ortaya koyduğu ve kurallarını netleştirdiği bu yöntem ufuk çizgisi üzerinde bir noktadan öne doğru açılan çizgiler üzerine tasarımı yerleştirmeye dayalıdır. Bu varsayımsal çizgiler üzerinde merkeze yaklaştıkça küçültülerek yerleştirilen öğeler eserde etkili bir mekan ve derinlik hissi oluşturur. Çarmıhın hemen altındaki basamağın ortasında bulunan bu noktadan açılan çizgiler beşik tonozun kasetleri ile örtüşmekte ve geriye doğru ilerleyen silindirik tavanın hatlarını belirlemektedir. Mimari öğelerin bu çizgiler üzerine yerleştirilmesi ve figürlerin konumlarına bağlı büyüklük farkları esere derinlik ve gerçekçilik hissi katar.

Eserin üst kısmının yanı sıra alt kısmı da bir o kadar çarpıcıdır – görsel olarak değilse bile verdiği mesajla. Alt kısımda kolonlarla ayata tutulan bir yeraltı türbesi vardır. İsa’nın Adem’in gömülü olduğu tepede (Golgotha) çarmıha gerilmiş olduğuna dair inanış buradaki iskeletin de Adem’e at olduğunu gösterir (bknz. Çarmıha Geriliş “Crucifixion” – Antonello da Messina & Çarmıhtan İndiriliş “The Descent from the Cross” – Van der Weyden). Nitekim eserdeki çarmıh da tam iskeletin üzerinde yer almaktadır.

Bu yeraltı türbesindeki lahit ve üzerindeki iskelet seyirciye bir mesaj vermek adına tasarlanmıştır. İskeletin üzerinde yer alan yazı (Io fu ga quel che voi sete, e quel chi son voi aco sarete) “Bir zamanlar ben de sizler gibiydim ve sizler de benim gibi olacaksınız” anlamına gelir ve bir ölüm yadigarıdır (memento mori) (bknz. Arkadyalı Çobanlar “The Arcadian Shepherds” – Poussin). İnsanlara bir gün öleceklerini hatırlatan bu simge onları inanca ve dolayısıyla kurtuluşa çağırır.

Masaccio, öncü tekniği ve yenilikçi betimleme tarzı ile Rönesans’ın gelişmesinde en etkili isimlerden biri olmuş ve ileride büyük Rönesans sanatçılarının – özellikle Michelangelo’nun – temel aldığı bir figüre dönüşmüştür.

Konum: Santa Maria Novella Bazilikası “Basilica di Santa Maria Novella”, Floransa
Tarih: 1426-1428
Dönem: Rönesans
Alt Grup: Erken Rönesans “Early Renaissance”